مصادیق اسراف مالی در قرآن

چهار آیه در قرآن به اسراف در اموال و دو آیه به تبذیر اشاره کرده که جمعاً شش آیه می شود که به آنها اشاره می کنیم

2-«یَا بَنِي آدَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وكُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»[1]

ای فرزندان آدم زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید و بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.

قبل از آنکه به بررسی معنی اسراف در آیه بپردازیم باید معنی زینتی که بعد از آن سخن از عدم اسراف به میان آمده روشن شود و در این که منظور از زینت در آیه شریف چیست اقوال گوناگونی است.

معناى به همراه برداشتن زينت در موقع رفتن به سوى مسجد آرايش ظاهرى نيست، بلكه آرايشى است معنوى كه مناسب با نماز و طواف و ساير عبادات باشد. پس معناى آيه بر مى‏ گردد به امر به زينت كردن نيكو براى نماز و غير آن و اطلاق آن شامل نماز اعياد و جماعات و نمازهاى يوميه و ساير وجوه عبادت و ذكر مى‏ شود.[2]

يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ: اى اولاد آدم، لباس هاى نو و زيباى خود را در نماز جمعه و نماز عيد، بر تن بپوشيد. اين معنى از امام باقر علیه السلام است.

برخى گفته‏ اند: منظور تمام نمازهاست. عياشى به اسناد خود روايت كرده است كه امام حسن مجتبى علیه السلام هر وقت به نماز بر مى‏ خواست، بهترين لباس هاى خود را مى‏ پوشيد. علت را جويا شدند، فرمود:

«ان اللَّه جميل يحب الجمال فاتجمل لربى و هو يقول‏ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ فاحب ان البس اجود ثيابى»[3]

يعنى خدا زيباست و زيبايى را دوست دارد. من براى خدايم خود را مى‏ آرايم. او مى‏ گويد: زينت خود را نزد هر نمازى به تن كنيد. دوست دارم كه بهترين لباسم را بپوشم. برخى گويند: يعنى در وقت نماز عورت خود را بپوشيد. خداوند اين دستور را از اين جهت داد كه آنها در وقت طواف عريان مى‏ شدند. چنان كه گذشت، مردها روز و زن ها شب طواف مى‏ كردند. به ما دستور داده شد كه در وقت طواف و نماز خود را بپوشيم

اين معنى از گروهى از مفسران است. از امام صادق علیه السلام روايت است كه منظور شانه كردن است[4]

در تفسیر نمونه پیرامون آیه مورد بحث این گونه آمده است: اين جمله مى‏ تواند هم اشاره به زينت هاى جسمانى باشد كه شامل پوشيدن لباس هاى مرتب و پاك و تميز، و شانه زدن موها، و به كار بردن عطر و مانند آن مى‏ شود، و هم شامل زينتهاى معنوى، يعنى صفات انسانى و ملكات اخلاقى و پاكى نيت و اخلاص.

و اگر مى‏ بينيم در بعضى از روايات اسلامى تنها اشاره به لباس خوب يا شانه كردن موها شده، و يا اگر مى‏ بينيم تنها سخن از مراسم نماز عيد و نماز جمعه به ميان آمده است، دليل بر انحصار نيست بلكه هدف بيان مصداق هاى روشن است‏.

و همچنين اگر مى‏ بينيم كه در بعضى ديگر از روايات، زينت به معنى رهبران و پيشوايان شايسته تفسير شده‏ دليل بر وسعت مفهوم آيه است كه همه زينت هاى ظاهرى و باطنى را در بر مى‏ گيرد.

گرچه اين حكم مربوط به تمام فرزندان آدم در هر زمان است، ولى ضمنا نكوهشى است از عمل زشت جمعى از اعراب در زمان جاهليت كه به هنگام آمدن به مسجد الحرام و طواف خانه خدا كاملا عريان و برهنه مى‏ شدند، و هم اندرزى است به آنها كه به هنگام نماز و يا رفتن به مساجد لباس هاى كثيف و مندرس و يا لباس هاى مخصوص منزل مى‏ پوشند و در مراسم عبادت خدا به همان هيئت شركت مى‏ نمايند، كه متاسفانه هم اكنون نيز در ميان جمعى از بى‏ خبران مسلمانان معمول و متداول است، در حالى كه طبق آيه فوق و رواياتى كه در اين زمينه وارد شده است دستور داريم بهترين لباسهاى خود را به هنگام شركت در مساجد بپوشيم.[5]

در رابطه با معنی اسراف در آیه فوق هم کلام مفسرین مختلف است برخی گفته اند منظور این است که از حلال به سوی حرام نروید، بعضی گفته اند معنی «لا تسرفوا» این است که در خوردن و نوشیدن از حد میانه روی خارج نشوید

در جمله بعد اشاره به مواهب ديگر يعنى خوردنيها و آشاميدنيهاى پاك و پاكيزه مى‏ كند و مى‏ گويد از آنها بخوريد و بنوشيد (وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا).

اما چون طبع زياده طلب انسان، ممكن است از اين دو دستور سوء استفاده كند و به جاى استفاده عاقلانه و اعتدال‏ آميز از پوشش و تغذيه صحيح، راه تجمل پرستى و اسراف و تبذير را پيش گيرد، بلافاصله اضافه مى‏ كند ولى اسراف نكنيد كه خدا مسرفان را دوست نمى‏ دارد (وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ‏).

كلمه «اسراف» بسيار جامع است و كه هر گونه زياده روى در كميت و كيفيت و بيهوده‏ گرايى و اتلاف و مانند آن را شامل مى‏ شود، و اين روش قرآن است كه به هنگام تشويق به استفاده كردن از مواهب آفرينش، فورا جلو سوء استفاده را گرفته و به اعتدال توصيه مى‏ كند.

نقل شده است كه هارون را طبيبى مسيحى بود. روزى وى به على بن حسين واقد گفت: در كتاب شما از علم طب چيزى نيست، در حالى كه علم دو تاست: علم پزشكى و علم اديان. وى در جواب گفت: خداوند تمام پزشكى را در نصف آيه، جمع كرده، مى‏ فرمايد: «كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا» و پيامبر ما تمام پزشكى را در يك جمله، خلاصه كرده، فرمود:

«المعدة بيت كل الداء و الحمية رأس كل دواء و اعط كل بدن ما عودته‏»[6]

 شكم خانه هر بيمارى و پرهيز، اصل هر داروی است و بدن را از آنچه بدان معتاد كرده‏ اى محروم مگردان.

طبيب گفت، قرآن و پيامبر شما از پزشكى براى جالينوس چيزى باقى نگذاشته‏ اند.

برخى گويند: يعنى چيزى را بحرام و باطل نخوريد. خوردن حرام- اگر چه كم باشد- اسراف و تجاوز از حد است. هر چه نيز عقلا زشت شمارند و براى انسان ضرر داشته باشد، اسراف است و حلال نيست.[7]

منابع:

1- قرآن کریم

2- سید محمد حسین طباطبایی، ،ترجمه المیزان ناشر: دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم, سال 1374

3- محمد بن زین الدین ابن أبی جمهور عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، ، مترجم: مجتبی عراقی، قم:دار سید الشهداء للنشر، 1405ق چاپ اول

4- فضل بن حسن طبرسی، ،ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران: انتشارات فراهانی سال 1360

5- ناصر مکارم شیرازی، ، تفسیر نمونه،ناشر: دارالکتبه اسلامیه سال 1374

6- محمد بن زین الدین ابن أبی جمهور عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، ، مترجم: مجتبی عراقی، قم:دار سید الشهداء للنشر، 1405ق چاپ اول
پی نوشت:
[1] سوره اعراف(7) آیه 31
[2] سید محمد حسین طباطبایی، ،ترجمه المیزان ناشر: دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم, سال 1374 ، ج8، ص99
[3]  محمد بن زین الدین ابن أبی جمهور عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، ، مترجم: مجتبی عراقی، قم:دار سید الشهداء للنشر، 1405ق چاپ اول، ج1، ص321
[4]  فضل بن حسن طبرسی، ،ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران: انتشارات فراهانی سال 1360 ج9،ص88
[5]ناصر مکارم شیرازی، ، تفسیر نمونه،ناشر: دارالکتبه اسلامیه سال 1374، تهران،ج6، صص149-148
[6] محمد بن زین الدین ابن أبی جمهور عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، ، مترجم: مجتبی عراقی، قم:دار سید الشهداء للنشر، 1405ق چاپ اول، ج2، ص30
[7] فضل بن حسن طبرسی، ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ناشر:انتشارات فراهانی تهران سال 1360 ج9،ص 89