باید توجه داشت که بحث اسراف در مورد مال حلال است و این اسرافی که خداوند ما را از آن نهی کرده است از مال حلال می باشد نه مال حرام زیرا اصلاً مصرف و استفاده از مال حرام جایز نیست ولو ذرّه ای تا درباره اسراف بودن یا نبودن آن بحث کنیم، اسراف در مال هم در آیات و هم در روایت ذکر شده است.

مصادیق اسراف مالی در قرآن

چهار آیه در قرآن به اسراف در اموال و دو آیه به تبذیر اشاره کرده که جمعاً شش آیه می شود که به آنها اشاره می کنیم

1-    «کُلُوا مِن ثَمَرِهِ إذَا اّثمَرَ وَ اتُوا حَقَّهُ یَومَ حَصَادِهِ وَ لاَ تُسرِفُوا إنَّهُ لاَ یُحِبُّ المُسرِفِینَ»[1]

از میوه آن به هنگامی که به ثمر می نشیند بخورید و حق آن را به هنگام درو بپردازید و اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.

کلام مفسرین درباره اینکه منظور از این حق که به هنگام درو باید پرداخت چیست مختلف است. بعضی معتقدند همان زکات واجب یعنی یک دهم و یک بیستم است ولی با توجه به اینکه این سوره در مکه نازل شده و حکم زکات در سال دوم هجرت و یا بعد از آن در مدینه نازل گردیده چنین احتمالی بسیار بعید به نظر می رسد. در روایات فراوانی که از اهل بیت علیهم اسلام به ما رسیده و همچنین در روایات بسیار از اهل تسنن این حق غیر از زکات معرفی شده و منظور از آن چیزی است که به هنگام حضور مستمند در موقع چیدن میوه و یا درو کردن زراعت به او داده می شود و حد معین و ثابتی ندارد و در اینکه آیا این حکم واجب است یا مستحب بعضی معتقدند یک حکم وجوبی است که قبل از تشریع حکم زکات بر مسلمانان لازم بوده ولی بعد از نزول آیه زکات این حکم منسوخ شده و حکم زکات با حد و حدود معینش بجای آن نشست ولی از روایات اهل بیت علیهم السلام استفاده می شود که این حکم نسخ نشده و به عنوان یک حکم استحبابی هم اکنون به قوت خود باقی است.

تعبير به كلمه «يوم» ممكن است اشاره به اين باشد كه چيدن ميوه ‏ها و درو كردن زراعت ها بهتر است در روز انجام گيرد، اگر چه مستمندان حاضر شوند و قسمتى به آنها داده شود، نه اينكه بعضى از افراد بخيل، شبانه اين كار را بكنند، تا كسى با خبر نشود، در رواياتى كه از طرق اهل بيت علیهم السلام به ما رسيده نيز روى اين موضوع تاكيد شده است‏.[2]

امام صادق عليه السلام فرمود: ميوه را در شب برداشت نكنيد و شبانه درو نكنيد تا فقيران نيز بتوانند حاضر شوند و چيزى بگيرند.

در سوره «ن والقلم» نيز مى‏ خوانيم كه خداوند باغ كسانى را كه تصميم گرفتند شبانه و به دور از چشم فقرا ميوه ‏ها را بچينند و به آنها ندهند، سوزاند[3]

«وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ»‏: از حد خود در صرف مال تجاوز می كنيد كه خدا مردم مسرف را دوست نمى‏ دارد. در اين باره اقوالى است: ١- خطاب بصاحبان مال است. يعنى همه مال را صدقه ندهيد بلكه براى خانواده هم چيزى باقى بگذاريد.

چنان كه ثابت بن قيس پنجاه نخل را برداشت و همه را صدقه داد. اين قول از ابو العاليه و ابن جريج است. ٢- سعيد بن مسيب گويد: يعنى از اداى واجب كوتاهى نكنيد. ٣- ابو مسلم گويد: يعنى پيش از چيدن، در خوردن زياده ‏روى می كنيد و به فقرا ضرر نزنيد ٤- يعنى مال را در راه معصيت و بي جا خرج نكنيد ٥- خطاب به پيشوايان است. يعنى بصاحبان مال اجحاف نكنيد و از آنها زيادى نگيريد. اين قول از ابن زيد است. ٦- اين خطاب بعموم است. تا كسى در صرف مال زياده‏ روى نكند و زمامدار و حاكم در گرفتن مال مردم و صرف آن زياده‏ روى و ولخرجى نكنند. و اين قول از لحاظ فايده، عمومى‏ تر است‏.[4]

منابع:

1- قرآن کریم

2- مکارم شیرازی، ناصر،تفسیر نمونه، تهران: دار الکتبه اسلامیه،1374

3- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس های از قرآن، 1374

4-طبرسی، حسن بن فضل،مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ستوده رضا محقق ، تهران: فراهانی، چاپ اول 1360

پی نوشت:
[1] سوره انعام(6) آیه 141
[2] ناصر مکارم شیرازی، ، تفسیر نمونه،ناشر: دارالکتبه اسلامیه سال 1374، تهران،ج6، ص6
[3] محسن قرائتی، تفسیر نور، ناشر:مرکز فرهنگی درسهای از قرآن،سال 1383، تهران ج2، ص567
[4] فضل بن حسن طبرسی، ، ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ناشر:انتشارات فراهانی تهران سال 1360 ج‏8،ص300