برای به دست آوردن حکم هر موضوعی، چهار منبع وجود دارد:

   قرآن کریم؛ سنت معصومین علیهم السلام؛ اجماع و اتفاق فقهای اسلام؛ حکم عقل.

ممکن است یک حکم به گونه ای باشد که از تمام آن منابع، بتوان برای آن مدرکی ارائه داد، همچنان که ممکن است حکمی تنها به وسیله یکی از آن چهار منبع قابل اثبات باشد. اسراف از آن موضوعاتی است که با هر یک از آن منابع می توان بر حرمت آن استدلال کرد.[1]

احکام اسلام تقسیم بندی های مختلفی به حسب موارد استعمال دارد یکی از این تقسیم بندی ها، وضعی و تکلیفی بودن احکام است، اسراف از نگاه اسلام هر دو حکم را دارا می باشد که عبارتند از:

گفتار اول: حکم تکلیفی:

حکم تکلیفی اسراف، حرمت است و اسراف حرام است برخی آن را از گناهان کبیره شمرده اند. ادله چهارگانه بر حرمت اسراف عبارتند از:

قرآن

حرمت اسراف به وضوح در آیات قرآن آمده است، با نگاهی به این آیات و خطاب و عتاب تند و شدیدی که خداوند نسبت به مسرفین دارد، حرمت اسراف فهمیده می شود. این خطاب ها از طرف خداوند مختلف است در جایی می فرماید خداوند آنها را دوست ندارد «انه لا یحب المسرفین» و آنها را هدایت نمی کند «ان الله لا یهدی من هو مسرف کذاب» در جایی آنها را برادران شیطان معرفی می کند «ان المبذرین کانوا إخوان الشیاطین» و در جایی دیگر مسرفان را گروه مفسدین بر می شمرد «ولا تطیعوا أمر المسرفین الذین یفسدون فی الأرض و لا یصلحون»[2] و در جایی دیگر مسرفان را اصحاب جهنم معرفی کرده «و أن المسرفین هم أصحاب النار»[3] و وعدة هلاکت به آنها می دهد « و أهلکنا المسرفین»[4]

در آیاتی هم به صراحت، پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان را از اسراف و پیروی از مسرفین نهی می فرماید: «و کلوا و اشربوا و لا تسرفوا و لا تطیعوا أمر المسرفین و لا تبذر تبذیرا»

و نهی موجود در این آیات دلالت بر حرمت می کند یکی بخاطر عدم وجود قرینه ای بر کراهت و دیگری بخاطر وجود آیات مذکور که خداوند با عتاب شدید، مسرفین را به عذاب و جهنم و هلاکت وعده داده است پس همان طور که دیده می شود حرمت اسراف از کتاب و آیات قرآن ثابت شده است.

سنت

در روایات ائمه معصومین علیهم السلام هم روایات بسیار زیادی در مذمت اسراف ذکر شده، این روایات به زبان های مختلفی حرمت اسراف را بیان می فرمایند، دسته ای از روایات با برشمردن عوارض دنیوی و اخروی اسراف مثل: حقیر شدن نزد خداوند، فقر و هلاکت، عدم استجابت دعا، مریضی، کم برکتی، غضب الهی و … قبح و زشتی اسراف را بیان می فرمایند و دسته ای دیگر از روایات با صراحت از اسراف نهی می کنند و مؤمنان را به پرهیز از پیروی از مسرفین دعوت می کنند و دسته ای از روایات هم صراحتاً اسراف را از گناهان کبیره بر می شمرند مانند روایتی که در بحار از امام صادق علیه السلام نقل شده که ایشان در بیان گناهان کبیره و ذکر عدد آنها، یکی از آنها را اسراف و تبذیر بیان می فرماید:

«الکبائر محرمه و هی الشرک بالله عزوجل و قتل النفس التی حرم الله … و الاسراف و التبذیر»[5]

گناهان کبیره که حرام هستند عبارتند از: شرک به خدای عزوجل و کشتن نفس محترمه ای که خداوند کشتن آن را حرام کرده و … اسراف و تبذیر.

نمونه این روایات در کلام معصومین علیهم السلام بسیار زیاد است که مطالعه آنها جای شکی برای حرمت اسراف باقی نمی گذارد.

عقل

حرام بودن چیزی از نظر عقل به معنی زشتی و قبیح بودن آن چیز توسط عقل است، یعنی وقتی عقل چیزی را قبیح شمرد به معنی حرام بودن آن چیز نزد عقل است.

صرف نظر از نگاه دینی و اسلامی به بحث اسراف هر عقل سلیمی به راحتی قبح و زشتی اسراف را درک می کند، اینکه انسان بی دلیل اموال و دارایی های خود و یا دیگران را از بین برده و ضایع کند جای هیچ توجیه عقلی ندارد.

انسان ذاتاً موجودی است که همواره آسایش و راحتی خود را می طلبد و در راه رسیدن به آن فعالیت کرده و تدبیر و اندیشه می کند صرفه جویی، ذخیره و پس انداز کردن از اموری است که هر عقلی آن را پسندیده می داند تا در مواقع سختی بتواند از آنها استفاده کند در مقابل هدر دادن و اتلاف بیهوده آنچه دارد نزد هر عقلی زشت و ناپسند است و درک چنین مسئله ای احتیاج به سواد و تحصیلات نداشته و نزد عقل فطری و عقل عرفی به راحتی درک شده و تأیید می شود.[6]

اجماع

بعضی از فقها بر حرمت اسراف ادعای اجماع کرده اند. ابن ادریس گفته است: «اسراف بدون هیچ اختلافی بین علما، حرام است»مرحوم فاضل نراقی می گوید: «در حرمت اسراف هیچ سخنی نیست و اجماع قطعی، بلکه ضرورت دینی و آیات فراوان و روایات متعدد بر حرمت آن دلالت می کند».[7]

منابع:

1- قرآن کریم

2- غلام جمشیدی، محمد صادق، اسراف در قرآن و حدیث، ، تهران: شرکت نشر و چاپ بین الملل، چاپ اول 1388

3-  ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ، مترجم علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول 1361، جلد 2

4- دیباجی، سید احمد، فرهنگ تولید و مصرف در اسلام،قم:نشر اکرام، چاپ اول 1389

5-  انصاری، محمد علی، زندگی بدون اسراف،مترجم: محمد رضا جباران، تهران:شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول 1390

پی نوشت:
[1] محمد صادق غلام جمشیدی اسراف در قرآن و حدیث؛ ، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ: اول۱۳۸۸، ص20
[2]  سوره شعراء(26) آیه 151-152
[3] سوره غافر(40) آیه 43
[4] سوره انبیاء(21) آیه 9
[5]  محمد بن علی ابن بابویه الخصال، مترجم، علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، 1362، چاپ اول، ج2، ص610
[6] سید احمد دیباجی فرهنگ تولید و مصرف در اسلام؛ قم: نشر اکرام، چاپ: اول ١٣٨٩، ص175
[7] محمد علی انصاری، زندگی بدون اسراف ،  مترجم: محمد رضا جباران، چاپ اول 1390، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل، ص26